ناسخ و منسوخ

شناخت «ناسخ» و «منسوخ» یکى از نیازمندى هاى تفسیر است و مفسّر با شناخت آنها به فوایدى ارزنده دست مى یابد. این مبحث که از دیرباز مورد عنایت و توجه مفسران بوده، راهى شگفت را بین افراط و تفریط پیموده و دانشمندان را براى تبیین بهتر آن، به صحنه آورده است.
این فصل از نوشتار حاضر را، به دلیل تخصصى بودن مباحث ناسخ و منسوخ، به اختصار برگزار کرده و تنها به نکته ها و نتایج مهم و ارائه گزارشى کلى بسنده مى کنیم.معناى نسخ : چرا بحث ناسخ و منسوخ پیش آمده است؟ آیا نسخ با حکمت خداوند منافات ندارد؟
نسخ، عبارت است از: «صرف نظر کردن از یک حکم شرعى پیشین که به حسب ظاهر اقتضاى دوام دارد، به دلیل یک حکم شرعى پسین به شرطى که از لحاظ معنایى میان این دو حکم، تنافر، ناسازگارى بیّن و آشکار وجود داشته باشد یا بر نسخ آن اجماع یا نص معتبرى، یافت شود.»
لزوم نسخ: نیازهاى انسان، گاه با تغییر زمان و شرایط محیط دگرگون مى شود و گاه ثابت و برقرار است. با توجه به قانون تکامل انسان و جامعه ـ به ویژه هنگام شروع انقلاب هاى اجتماعى و عقیدتى ـ گاه برنامه اى مفید و سازنده و گاه ناکارآمد است; بنابراین، لزوم دگرگونى برنامه ها در مقطع هاى مختلف زمانى، روشن به نظر مى رسد.
نسخ، هیچ گونه منافاتى با حکمت خداوند ندارد; زیرا:
1. احکام، تابع مصلحت ها و مفسده ها است. همان طور که ممکن است ساعت معین، روز معین و هفته معین، در مصلحت فعل تأثیر داشته باشد، سال و سال ها نیز ممکن است در مصلحت فعل مؤثر باشد; مثل این که مصلحت براى مسلمانان در یک زمان (به علت ضعف نیرو) عفو و گذشت از منافقان و کفار است و در زمان دیگر، مصلحت (به علت داشتن تجهیزات و نیرو) جهاد با آنان مى باشد.
2. درست است که ظاهر حکم وضع شده به وسیله شارع، دوام و استمرار است، ولى در واقع، خود شارع، محدودیت زمانى آن حکم را مى داند و به دلیل مصالحى مثل آماده کردن مردم براى اطاعت و انقیاد و تسهیل و تخفیف در عبادات، زمان پایان یافتن حکم را براى مردم ابلاغ نکرده است; بنابراین، نسخ منافاتى با علم و حکمت خداى متعال ندارد; علاوه بر این که دقت در آیات منسوخ، وجود قراینى را ثابت مى کند که حاکى از موقتى بودن حکم است.
3. در وضع احکام به وسیله آیات قرآن، هدف هاى مختلفى دنبال مى شود که یکى از آنها تشریع حکم است که با نسخ، حکم از بین مى رود; ولى هدف هاى دیگر، مثل اعجاز آیات، تلاوت آیات و در برخى موارد چون سند تاریخىاست ـ در موردى که شأن نزول خاصى داشته باشد ـ به حال خود باقى مى ماند.

اقسام نسخ

اقسام نسخ را بیان کنید.
نسخ سه قسم است:
1. نسخ در تلاوت: آیه هایى وجود داشته که اکنون در قرآن نیست و خوانده نمى شود، ولى مسلمانان به حکم آن عمل مى کنند. مانند آیه رجم.
2. نسخ در حکم: آیه هایى در قرآن وجود دارد که عمل به حکم و مفهوم آنها جایز نیست، ولى از نظر تلاوت در قرآن ضبط شده و مانند دیگر آیات تلاوت مى شوند.
3. نسخ در تلاوت و حکم: آیه هایى وجود داشته که هم حکم آن نسخ شده و هم تلاوت آن; یعنى نه مسلمانان به حکم آن عمل مى کنند و نه تلاوت آن را در قرآن ضبط کرده اند.
از دیدگاه دانشوران شیعه، قسم اول و سوم نسخ باطل است و واقع نشده است و تنها قسم دوم را پذیرفته اند.^[1]
آیا این گونه از نسخ که تلاوت نباشد ولى حکم آن باشد امکان دارد که واقع شود؟ البته شیعه معتقد است که واقع نشده; ولى آیا امکان وقوع دارد یا خیر؟ چرا؟
همان گونه که گفته شد نسخ سه گونه است: نسخ تلاوت بدون حکم، نسخ تلاوت و حکم و نسخ حکم بدون تلاوت.
این سه گونه همان طور که امکان ذاتى دارند امکان وقوعى هم دارند; همان ادله و جواب هایى که قائلان به امکان نسخ در مقابل قائلان به عدم امکان نسخ بیان مى کنند کافى است.
به عقیده شیعه دو قسم اول (نسخ تلاوت بدون حکم و نسخ تلاوت و حکم) در قرآن اتفاق نیفتاده است; چرا که نمونه هایى که براى این نوع نسخ ذکر مى کنند از یک یا دو نمونه بیشتر نیست و این موارد، اخبار آحادى هستند که درباره قرآن ـ که ثبوتش با تواتر و نسخ آن نیز با تواتر باید باشد ـ کاربردى نداشته از اعتبار ساقطند.^[2]
دیگر این که مدعیان به وقوع این دو قسم نسخ نمونه ها را براى بعد از زمان پیامبر اکرم(ص) نقل مى کنند، در حالى که به عقیده محققان علوم قرآنى، پس از وفات پیامبر اکرم نسخى واقع نشده است.^[3]
در پایان شایسته ذکر است که کاربرد مباحث و معانى امکان در حقایق تکوینى و تشریعى با هم دیگر متفاوت است که نباید خلط شود.
آیا احادیث معصومین(ع) مى تواند آیه یا حکمى از قرآن را نسخ کند؟ اگر جواب مثبت است، مثال بزنید.
خیر، گرچه برخى از دانشمندان چنین نسخى را جایز دانسته اند ولى آیه اى که محتواى آن با دلیل اجماع یا سنت قطعى، نسخ شده باشد، وجود ندارد; البته برخى آیه 240 سوره بقره را به روایات، منسوخ مى دانند، ولى آیة اللّه خویى و آیة اللّه معرفت و بسیارى دیگر آن را نپذیرفته، ادعاى نسخ آن را پاسخ گفته اند.^[4]
آیا آیه شریف (یَـأَیُّهَا الَّذِینَ ءَامَنُواْ اتَّقُواْ اللَّهَ حَقَّ تُقَاتِهِى ...) به وسیله آیه (... اتَّقُوا مَا اسْتَطَعْتُمْ ...) نسخ گردیده است؟
در آیه مذکور (آل عمران، آیه 102) نخست به تقوا دعوت شده تا مقدمه اى براى دعوت به سوى وحدت باشد، در حقیقت دعوت به اتحاد بدون استمداد از یک ریشه اخلاقى و عقیدتى بى اثر و یا کم اثر است، به همین دلیل در آیه مذکور تلاش شده تا عوامل اختلاف و پراکندگى در پرتو ایمان و تقوا تضعیف شوند، در این که منظور از «حق تقوا» چیست؟ در میان مفسران سخن بسیار است; ولى شکى نیست که حق تقوا آخرین و عالى ترین درجه پرهیزگارى است، که پرهیز از هر گونه گناه و عصیان و تعدى و انحراف از حق را شامل مى گردد، و لذا در تفسیر الدرالمنثور از پیامبر گرامى(ص) و در تفسیر عیاشى و معانى الاخبار از امام صادق(ع) نقل شده که فرمودند: «حق تقوا و پرهیزگارى این است که پیوسته اطاعت فرمان او کنى و هیچ گاه معصیت ننموده و همواره به یاد او باشى و او را فراموش نکنى و در برابر نعمت هاى او شکرگذار باشى و کفران نعمت او را ننمایى.»
بدیهى است انجام دستور مذکور، همانند همه دستورهاى خداوند متعال به میزان توانایى و استعداد انسان بستگى دارد. بنابراین، آیه مذکور با آیه 16، سوره تغابن هیچ گونه منافاتى ندارد و گفت و گو درباره تضاد این دو آیه و نسخ یکى به وسیله دیگرى به کلى بى اساس است; البته آیه دوم (تغابن، 16) در حقیقت بیان قید و در اصطلاح تخصیص در آیه اول است و آن را مقید به مقدار توانایى انسان مى کند و از آن جا که ظاهراً در میان قدما گاهى کلمه «نسخ» بر «تخصیص» اطلاق مى شده، ممکن است منظور کسانى که آیه دوم را ناسخ آیه اول دانسته اند همان «تخصیص» باشد.^[5]

آیات ناسخ و منسوخ

آیات ناسخ و منسوخ کدام اند؟
در تعداد آیات منسوخ اتفاق نظرى دیده نمى شود; بیشتر دانشمندان علوم قرآنى فقط هشت مورد را که بر نسخ آنها دلیل قطعى و اجماع وجود دارد پذیرفته اند. آیاتى که نسخ شده اند، عبارتند از:
1. آیه نجوا; (یَـأَیُّهَا الَّذِینَ ءَامَنُواْ إِذَا نَـجَیْتُمُ الرَّسُولَ فَقَدِّمُواْ بَیْنَ یَدَىْ نَجْوَکُمْ صَدَقَةً)^[6]اى کسانى که ایمان آورده اید، هرگاه با پیامبر خدا گفت و گوى محرمانه مى کنید، پیش از گفتوگوى محرمانه خود صدقه اى تقدیم بدارید. که به واسطه آیه بعد از آن نسخ گردیده است.
2. عدد مقاتلین; (إِن یَکُن مِّنکُمْ عِشْرُونَ صَـبِرُونَ یَغْلِبُواْ مِاْئَتَیْنِ وَإِن یَکُن مِّنکُم مِّاْئَةٌ یَغْلِبُواْ أَلْفًا مِّنَ الَّذِینَ کَفَرُواْ بِأَنَّهُمْ قَوْمٌ لاَّیَفْقَهُون)^[7] اگر از [میان] شما بیست تن، شکیبا باشند بر دویست تن چیره مى شوند، و اگر از شما یک صد تن باشند بر هزار تن از کافران پیروز مى گردند، چرا که آنان قومى اند که نمى فهمند. این آیه نیز به واسطه آیه بعدش نسخ گردیده است.
3. آیه امتاع;^[8]
4. آیه جزاى فحشا;^[9]
5 . آیه توارث به ایمان;^[10]
6 . آیات صفح و عفو;^[11] که با آیه هاى 39 از سوره حج، 65 از سوره انفال و 15 از سوره توبه نسخ شده است.
7. آیات معاهده;^[12]
8 . آیات تدریجى بودن تشریع قتال.^[13]

فواید آیات منسوخ در قرآن

چرا آیات منسوخ با وجود از دست دادن اثر خود، از قرآن حذف نشده اند؟! مثل آیاتى که فقط در مکه کاربرد داشته اند; آیا این آیات در آینده ممکن است مصداقى بیابند؟ یا جهت حفظ کل قرآن حفظ شده اند؟ چه هدف و حکمتى در این است؟
آیات قرآن کریم تنها براى یک هدف نازل نشده است که با رسیدن به همان یک هدف، تاریخ مصرف آنها تمام شود; بلکه براى اهداف متنوع و متعددى نازل شده است که یکى از آن اهداف، حکم تشریعى آیات است، که گاهى حکم تشریعى آیه اى طبق مصلحت الهى نسخ مى شود. روشن است که با نسخ شدن یک هدف (حکم تشریعى) اهداف دیگر از بین نمى رود; زیرا اهمیت قرآن، تنها در جنبه تشریعى آن نیست; بلکه جنبه هاى دیگر قرآن چون: اعجاز بیانى و ... نیز از اهمیت ویژه اى برخوردار است و باید همیشه ثابت و استوار باقى بماند.
افزون بر این، نفس وجود آیات ناسخ و منسوخ در قرآن، سیر تدریجى و مراحل تشریع احکام را نشان مى دهد و این خود، ارزش آموزشى و نیز تاریخى، دینى دارد و مراحل تکامل شریعت را بیان مى کند.^[14]

[1] ابوالقاسم خویى، بیان در علوم و مسائل کلى قرآن، ترجمه محمد صادق نجمى و هاشم زاده هریسى، ج 2، ص 483 ـ 486.
[2] ر.ک: جوان آراسته، درسنامه علوم قرآنى، ص 421; ابوالقاسم خویى، همان، ص 18; ج 1، ص 288.
[3] ر.ک: محمد هادى معرفت، علوم قرآنى، ص 188.
[4] براى آگاهى بیشتر ر.ک: همان، ص 259 ـ 261.
[5] ر.ک: تفسیر نمونه، ج 3، ص 27 و 28.
[6] مجادله، آیه 12.
[7] انفال، آیه 65 .
[8] بقره، آیه 240.
[9] نساء، آیه 15و16.
[10] انفال، آیه 72.
[11] جاثیه، آیه 14; بقره، آیه 109.
[12] نساء، آیه 90 و 92; انفال، آیه 72.
[13] ر.ک: محمد هادى معرفت، التمهید فى علوم القرآن، ج 2، ص 300 ـ 316.
[14] ر.ک: همو، علوم قرآنى، ص 269.

موضوعات مرتبط :

نویسنده جـــــوان ودیــــــن در دوشنبه 92/8/6 | نظر

تمامی حقوق مادی و معنوی این وبگاه محفوظ و متعلق به مدیر آن می باشد...

طراحی و بهینه سازی قالب : ثامن تم ( علیرضا حقیقت )

حکـــــــــــــــــــــــــــمــــــــــــــــــــــــــت

ساخت کد موزیک آنلاین

درباره ما

نویسندگان

پیوندهای روزانه

لینک های ویژه

دیگر امکانات

مطالب اخیر وبگاه

لینک دوستان وبگاه

آرشیو مطالب

برچسب‌ها

طراح قالب